شکاف دیجیتالی چیست و چگونه تحریم ها آن را تشدید می کنند؟
امروزه شکاف دیجیتالی (Digital Divide) به یکی از مهم ترین موضوعات مورد بحث در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات تبدیل شده است. بسیاری از ما این اصطلاح را از زبان تصمیم گیران می شنویم، ولی کمتر پیش می آید که درکی دقیق و کاربردی از آن داشته باشیم.
تعریف شکاف دیجیتالی
شکاف دیجیتال به نابرابری در دسترسی به تکنولوژی های دیجیتال مانند اینترنت، تلفن همراه، کامپیوتر و منابع اطلاعاتی اشاره دارد. این شکاف در ابتدایی ترین تعریف، فاصله ای است بین کسانی که به اینترنت و ابزارهای دیجیتال دسترسی دارند و کسانی که از آن محرومند.
به بیان جامع تر و مطابق با تعریف OECD، این شکاف شامل دو بُعد اصلی است:
- دسترسی به فناوری های ارتباطات و اطلاعات
- توانایی استفاده مؤثر از اینترنت برای انجام امور مختلف
بدین صورت، شکاف دیجیتال تنها مربوط به زیرساخت نیست، بلکه شامل مهارت، انگیزه و فرصت استفاده از فناوری نیز می شود.
علل شکل گیری شکاف دیجیتال
یکی از نظریه پردازان مطرح در این زمینه، یان ون دایک (Jan van Dijk) است. وی ریشه های شکاف دیجیتال را در توزیع نابرابر منابع در جامعه می داند. این منابع عبارتند از:
- درآمد و سرمایه مالی
- دانش فنی و سواد دیجیتال
- روابط اجتماعی و حمایت محیطی
- پاداش های فرهنگی جهت استفاده از تکنولوژی
- زمان برای بهره برداری از تکنولوژی
بنابراین نمی توان تنها با تامین ابزار دسترسی به اینترنت، این شکاف را از بین برد. بلکه باید ابعاد مختلف آن را در نظر گرفت.
تبعات شکاف دیجیتالی
شکاف دیجیتال، پیامدهایی جدی در حوزه های مختلف دارد:
- کاهش فرصت های اقتصادی برای اقشار کم برخوردار
- محرومیت از آموزش های آنلاین به ویژه در مناطق کمتر توسعه یافته
- فاصله یافتن برخی گروه ها از تحولات فرهنگی و اجتماعی
- کاهش سهم زبان ها و فرهنگ های محلی در فضای مجازی
- افزایش نابرابری در دسترسی به خدمات استانده
در دنیای امروز که اینترنت یکی از ارکان اصلی زندگی است، بی دسترسی به آن می تواند به معنای نابرابری در دسترسی به حقوق اجتماعی پایه تلقی شود.
اثر تحریم ها بر تشدید شکاف دیجیتالی
در کشورهای در حال توسعه به ویژه ایران، تحریم های بین المللی نقش مهمی در تعمیق شکاف دیجیتال ایفا می کنند. این تحریم ها در چند حوزه کلیدی تأثیرگذارند:
۱. محدودیت در زیرساخت های ارتباطی
تحریم ها باعث شده اند ایران نتواند به تجهیزاتی با کیفیت بالا و به روز دسترسی داشته باشد. این وضعیت منجر به کندی اینترنت، قیمت بالای خدمات و کاهش کیفیت تجربه کاربران شده است.
۲. سختی در دستیابی به منابع آموزشی
کاربران ایرانی در دسترسی به پلتفرم های آموزشی جهانی مانند Coursera, Google Classroom, Microsoft Learn و حتی GitHub با محدودیت مواجه اند. این شرایط برای دانشجویان، برنامه نویسان و فعالان حوزه فناوری آسیب زا است.
۳. محرومیت فرهنگی و زبانی
تحریم ها باعث شده اند زیرساخت های بومی مانند آروان کلاد نیز مورد حمله قرار بگیرند و کاربران فارسی زبان با خدمات تخصصی فارسی زبان کمتری در محیط آنلاین مواجه باشند. این مسئله به کاهش سهم زبان فارسی در اینترنت منجر شده است.
۴. کاهش کیفیت زندگی دیجیتال
بر اساس شاخص جهانی کیفیت زندگی دیجیتال (DQL)، ایران در رتبه های پایین قرار دارد. عواملی چون اتصال ضعیف، دولت الکترونیک غیرکارآمد و امنیت آنلاین پایین به دلیل تحریم ها و سیاست های محدودکننده داخلی، این رتبه را تضعیف کرده اند.
۵. پارادوکس سرمایه انسانی
جوانان ایرانی از استعداد بالایی در حوزه های فنی برخوردارند – این موضوع در گزارش اکوسیستم ابری جهانی ۲۰۲۲ نیز تایید شده است. اما به دلیل تحریم ها، بسیاری از آن ها موفقیت هایشان را خارج از کشور محقق می کنند. به این ترتیب، سرمایه انسانی از کشور خارج می شود و شکاف دیجیتال در داخل باقی می ماند.
نقش دولت در رفع شکاف دیجیتالی
در دولت چهاردهم، موضوع عدالت ارتباطی به عنوان یکی از محورهای اصلی سیاست انسانی و توسعه ای وزارت ارتباطات در نظر گرفته شده است. اقداماتی مانند:
- توسعه فیبر نوری در مناطق مختلف کشور
- اتصال بیش از ۸۰۰ روستای محروم به اینترنت
- پایش کیفیت اینترنت و ارتقای پوشش شبکه
- پرتاب ماهواره های ارتباطی برای گسترش شبکه ملی اطلاعات
- رفع محدودیت واردات گوشی های هوشمند و توسعه دسترسی به 5G
این اقدامات نشان می دهند که اگرچه تحریم ها فشاری جدی وارد می کنند اما با تدبیر و برنامه ریزی صحیح می توان بخشی از چالش ها را مدیریت کرد.
جمع بندی و نتیجه گیری
شکاف دیجیتالی، پدیده ای جهانی اما با ریشه ها و جلوه های بومی است. در ایران، ترکیبی از تحریم های اقتصادی، مشکلات داخلی و کمبود زیرساخت ها، به شکلی هم افزا افراد بسیاری را از حقوق دیجیتال برابر محروم ساخته است.
برای رفع کامل شکاف دیجیتال، باید فراتر از توزیع سخت افزار فکر کرد. آموزش، فرهنگ سازی، ارتقای سواد دیجیتال و تجدید نظر در سیاست های بین المللی از اصول اساسی در این مسیر است.
همان طور که شعار جهانی اینترنت می گوید: «اینترنت باید نیرویی برای خیر همگانی باشد؛ باز، متصل، امن و قابل اعتماد برای همه مردم جهان.»
نظرات کاربران